ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΔΕΣΜΩΤΗ

Jacqueline De Romilly

H Τυραννία ήταν για την Αθήνα μια κατάρα και η τραγωδία δεν μπορούσε βέβαια να την αγνοήσει.Θα ήθελα για να να την παρουσιάσω, να ξεκινήσω και εδώ από τον Αισχύλο ή αν προτιμάμε, από μια τραγωδία που αποδίδεται στον Αισχύλο και θεωρείται εξαίρετη, ΤΟΝ ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΔΕΣΜΩΤΗ.
Σε αυτό το έργο, παρακολουθούμε το μαρτύριο που ο Δίας, ο νέος βασιλιάς των Θεών, επέβαλε στον Τιτάνα Προμηθέα, επειδή εξεγέρθηκε εναντίον της βούλησης του, βοηθώντας τους Ανθρώπους. Όλα στο έργο μας δείχνουν τη Βία που ασκεί ο Δίας και τον Οίκτο που προκαλείται για τα θύματα της.

Ήδη, η πρώτη σκηνή είναι χαρακτηριστική. Παρατηρούμε πράγματι τον τρόπο του μαρτυρίου: Mε διαταγή του Ήφαιστου, δυο πρόσωπα καρφώνουν τον Τιτάνα Προμηθέα στον βράχο, επάνω στον οποίο θα μείνει κρατούμενος. Ακούμε χτυπήματα και θορύβους. Και επιπλέον μας δείχνει ότι τα δυο πρόσωπα που τον βασανίζουν είναι Το ΚΡΑΤΟΣ, (η απόλυτη ΕΞΟΥΣΙΑ) και Η ΒΙΑ.

Δεν νομίζω ότι μπορεί να υπάρξουν άλλα κείμενα όπου η Βία είναι έτσι προσωποποιημένη.Το γεγονός είναι ακόμα πιο αξιοσημείωτο, εξαιτίας των όρων που επικρατούσαν τότε στο Θέατρο,πρόκειται για βουβό πρόσωπο στο έργο αλλά ο Ήφαιστος το κατονομάζει με σαφήνεια:
Η Βία είναι ο εκτελεστής τον εντολών του Δια.
Μπορεί να προσθέσουμε ότι και από την πρώτη σκηνή τονίζεται πολύ η φρίκη του μαρτυρίου, γιατί το Κράτος, ένας τους δυο πράκτορες της διαδικασίας, διστάζει προς στιγμή μπροστά σε αυτό που τον αναγκάζουν να κάνει και χρειάζονται οι απόλυτες διαταγές του Ηφαίστου για να αναγκαστεί να συνεχίσει.
Η συνέχεια του έργου εντείνει πολύ αυτές τις πρώτες ενδείξεις.
Αρχικά ακούγονται τα αγανακτισμένα παράπονα του Προμηθέα που έμεινε πια μόνος στον βράχο του μας καλεί να διαπιστώσουμε τη βιαιότητα που του επεβλήθη, εκλιπαρεί τον οίκτο μας και καταγγέλλει το σκάνδαλο και ξαφνικά εμφανίζεται σαν ηχώ ο χορός που αποτελείται από τις Ωκεανίδες κόρες, να κατεβαίνουν από ένα φτερωτό άρμα, γεμάτες οίκτο και θα εκφράσουν αυτήν την κατανόηση με θέρμη, από την αρχή ως το τέλος του έργου, την εκδηλώνουν σχεδόν σε όλα τα χορικά και μιλούν για τα δάκρυα που τους φεύγουν και την οδύνη που αισθάνονται, αλλά θα ήθελα να τονίσω ιδιαίτερα ένα από τα μεγάλα χορικά, όπου η συμπόνια αγκαλιάζει όλους τους ανθρώπους που ζουν γύρω από τον Καύκασο και σε λίγο αγκαλιάζει όλη τη φύση, έτσι αποκτά μια άξια που μπορούμε να ονομάσουμε Κοσμική.

Είναι ένα εκτενέστατο χορικό συμπόνιας και οδυρμών, του οποίου η αίσθηση είναι συγκλονιστική.Θα αναφέρω εδώ μόνο μερικές λέξεις και λυπούμαι που δεν μπορώ να αποδώσω την τεράστια κίνηση βαθμιαίας εξέλιξης που ζωντανεύει σε αυτό το χορικό. Παραθέτουμε τουλάχιστον την αρχή που ξεκάνει από τον στίχο 399,καθώς και το τέλος:
“Tη μαύρη σου τύχη Προμηθέα θρηνώ, βρύσες δακρύων από τα συγκινημένα μάτια μου κυλούν και βρέχουν με ρείθρα νοτερά τα μάγουλά μου” Και παρακάτω: “Αναστενάζει κάτω του Πόντου η ταραχή, συμπονώντας στενάζουν οι βυθοί, της γης βαθειά κουφοβροντάν τα καταχθόνια και τ’αγνοκύλιστα νερά των ποταμών θρηνούν τον πόνο το φρικτό”
Το γεγονός ότι οι Ωκεανίδες, αφού πρόφεραν αυτά τα συγκλονιστικά παράπονα σε όλη τη διάρκεια της τραγωδίας, θα αφεθούν τελικά με τη θέληση τους να καταποντιστούν με τον Προμηθέα στα βαθύ του Ωκεανού, ώστε να μοιραστούν την μοίρα του, εκφράζοντας την ειλικρίνεια και βάθος της συμπόνιας τους.

Να προσθέσουμε επίσης ότι αυτή καθεαυτή η σύνθεση του έργου μας επιφυλάσσει μια έκπληξη.Διότι στη δυστυχία του Προμηθέα, θύμα της τιμωρίας που του επέβαλε ο Δίας, ξαφνικά έρχεται να προστεθεί ένα δεύτερο θύμα: εμφανίζεται η Ιω, μια νέα κοπέλα που μεταμορφώθηκε σε δαμαλίδα και καταδιώκεται από τη ζήλια της Ήρας. Ώστε στο ίδιο έργο, παρακολουθούμε ένα διπλό θέαμα από Βιαιότητες που οφείλονται στη δράση του Δια, όπως μια διπλή διαμαρτυρία των θυμάτων: έτσι ενισχύεται η αίσθηση του σκανδάλου, που δημιουργεί αγανάκτηση και συμπόνια. Η σύνθεση του έργου από τη μια άκρη ως την άλλη είναι λοιπόν εύγλωττη, όσο η τριλογία που απαρτίζει την Ορέστια.
Αλλά το έργο είναι πολύ πιο συγκεκριμένο. Γιατί από πού προέρχεται αυτή η Βία που υφίστανται ο Προμηθέας και η Ιω;
Δεν αρκεί να λέμε ότι προέρχεται από τους Θεούς, ενώ πρόκειται για πάλη μεταξύ θεοτήτων. Δεν αρκεί επίσης να λέμε χωρίς περισσότερα, ότι προέρχεται από τον Δια. Η αλήθεια που διακηρύσσεται σαφέστατα στο έργο, είναι ότι αυτές οι Βιαιότητες προέρχονται από τον Δια, ο οποίος πήρε μόλις την εξουσία και ασκεί αυτή την εξουσία με τη Βία, που χαρακτηρίζει όλους τους νέους αφέντες, που δεν είναι σίγουροι για τη δύναμη τους. Αυτός ο Δίας ισοδυναμεί με τον Τύραννο. Όχι μόνο η ιδέα φανερώνεται από τα δρώμενα του έργου: διατυπώνεται καθαρά, με λέξεις που δεν αμφισβητούντο. Είναι οι ίδιες εκφράσεις που μεταχειρίζονται στην Αθήνα για να χαρακτηρίσουν την Τυραννία. Η τριλογία, το γνωρίζουμε κατέληγε σε μια ειρήνευση(όπως στην Ορέστια) και ο Δίας καλείται τότε να την αποδεχτεί και να περάσει σε ένα σταθερότερο καθεστώς, θα γίνει ο δίκαιος Δίας, που θα γνωρίσουν στη συνέχεια η μυθολογία και η λογοτεχνία. Αλλά δεν έχει γίνει ακόμα και ο ίδιος ο χορός επιμένει θεληματικά στον χαρακτήρα αυτής της νεαρής και ασταθούς εξουσίας ,που μόλις είχε εγκατασταθεί. Έτσι συναντάμε από την αρχή του έργου τέτοιες εκφράσεις: “Καινούριοι τώρα κυβερνόντες κρατούν του Ολύμπου τη δικαιοσύνη και παράνομα με νέους νόμους ο Δίας εξουσιάζει κι όσα στέκονταν πριν πελώρια τ’αφανίζει” H ακόμα “ Να λοιπόν, πως ασκεί, με αυθαίρετους νόμους την αισχρή εξουσία του ο Δίας, ακουμπώντας στο λαιμό των αρχαίων Θεών την αγέρωχη αιχμή του σπαθιού του”.

Διαβάζοντας βλέπουμε σχετικά με τον Δια, όρους όπως νόμος ή κανόνας:
αποκαλύπτεται με αυτό το τρόπο μια μετάθεση, στον κόσμο των Θεών όρων που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη εξουσία.
Η βιαιότητα του Δια, που εκφράζεται με τέτοια ένταση και τόσο απελπιστικά θρηνολογείται στο έργο, είναι η βία ενός Τυράννου.


Jacqueline De Romilly: Οι Έλληνες γνώρισαν την Βία, η Ελληνική τραγωδία της ώθησε στα όριά της αλλά διεξήγαγε ανοιχτά μια Ηρωική μάχη για να θριαμβεύσει η Δικαιοσύνη!

Πηγή: Απόσπασμα απο το βιβλίο
Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ ΒΙΑΣ
Jacqueline De Romilly